Havbruksmeldinga har blitt omtala som «årets påskekrim» av mange, inkludert den ansvarlege statsråden. Eg vil difor gjere eit forsøk på å tolke ho i den konteksten. I kva miljø føregår handlinga? Kva intriger rår? Kva kan vere motiva? Og sjølvsagt; kven kan vere den som står bak det heile?
God krim er ikkje å kimse av. Treffande miljøskildringar, sosiale og psykologiske intriger, fargerike karakterar, og spenning som får deg til å søkje mot teksten, like til siste punktum. Gang etter gang blir du overraska, teoriane du byggjer opp blir rivne sunde att. Jau, referansen til Havbruksmeldinga er slett ikkje teken ut av lause lufta. Når du legg frå deg dette heftet, er ingenting lenger slik det var då du byrja å lese.
Konsesjonssystemets bortgang
Handlinga skjer i notid og nær framtid. Stortinget skal gjere eit vedtak snarast råd, seier forteljarstemma. Det hastar, etter mange år med alt anna enn hastverk. Næringskomiteen blir kalla saman for å handsame meldinga. Men kva hensikter skjuler den enkelte representant? Kan det hende at nokon av dei løyner ein liten sympati for næringsliv og verdiskaping, bak iveren etter straff og kompromisslause reguleringar?
Det er vanskeleg å vite kva som er «det gode» i forteljinga, fordi det som hevdar å vere velmeint, fort liknar meir på vilje til nedbygging enn mål for omstilling og vekst. Og bak det heile, mest som ei skodde, lurer staten, som ser ut til å overta meir og meir av både styringa og eigarskapet. Vi forstår tidleg i lesinga at vi er i eit miljø der privat kapital er av snever interesse.
Intrigen opnar med avlivinga av konsesjonssystemet, eit system som dei fleste trudde skulle leve inn i framtida. Sjølve ryggrada i næringa som blir skildra. Men den kalde aprilvinden bles det ut, som eit talglys i trekken. Ingenting skal bli som før. Frå å vere eit velprøvd og relativt stabilt dokument for retten til å produsere ut frå gjevne vilkår, skal framtidas løyve vere knytt til eit areal som ein leiger, lokaliteten. Kva sikkerheit står då att for finansiering?
Derfrå går det kast i kast. Det skal ikkje vere avgrensing for kva du kan produsere på lokaliteten. Du kan knapt tru det. Men snart skjønar lesaren at det ikkje er slik ting heng saman. Lusekvotar, eit strengt og mystisk regime, skal styre over det heile. Det går i stor fart mot ei nedbygging i delar av landet. Og lesaren sit umiskjenneleg med kjensla av at det er nokon vi allereie er introduserte for, som står bak og dreg i trådane.
Som i alle store forteljingar, er her små sidehistorier. Trådar som til ei viss grad heng saman med den store veven, hovudforteljinga. Omsynet til oppdrettsfisken si velferd er ei slik, formidla gjennom forslaget til ei avgift for tap av fisk. Ei innvending mot dette partiet, er at det forsvinn litt bak dei mest dramatiske verkemiddela. Dette sporet kunne med fordel hatt ein større plass.
Lite ære til det som er bygd opp
Er det lusa eller oppdrettaren som er det største problemet? Det blir vi aldri heilt sikre på. Vi skjønar at det handlar mykje om teknologi som skal snu om på heile næringa. Men korleis skal bedriftene, utan konsesjonar å setje i pant, kunne betale for det? Og er det nok elektrisk kraft tilgjengeleg for å setje i gang mange slike anlegg på kort tid, eller må verna elvar leggast i røyr først? Dette blir hengande att som noko uavklart, og er ei av dei store svakheitene ved forteljinga.
Mange av spørsmåla ein blir sitjande med, er klassiske for krimsjangeren: Kven vil vere att når denne stormnatta er forbi? Kven vil kome styrka ut? Kan det vere nokon utanfor sjølve handlinga, ei birolle, som er hjernen bak det heile? Nokon du ikkje har vurdert? Nokon du tok for lett på? I krimdronninga Agatha Christie si banebrytande forteljing «Doktoren mister en pasient», finn du nettopp ein slik utenkt konklusjon. Du sit att med ei kjensle av at alle sjangermessige avtalar er brotne.
Ein ting som ofte har slått meg som underleg i krimforteljingar, og spesielt i dei på fjernsynet, er korleis omgjevnadane synest upåverka av at det skjer eit drap eller fem. Du ville trudd at folk vart rimeleg sette ut av at nokon nær dei vart tekne av dage, og at ein gjerningsperson eller fleire gjekk rundt, fritt og uidentifisert. Også med Havbrukemeldinga synest dette litt pussig. Ikkje berre er interessa i nasjonale media lita, for desse omfattande endringane i ei stor næring. Det synest òg til at kollegaer i nord ikkje er særleg skremde av at næringa i sør står i dødens posisjon.
Får vi alle svara?
Eg skal ikkje røpe for mykje av Havbruksmeldinga, mange har framleis til gode å lese denne pirrande historia, men eg kan seie at slutten er ganske open. Eg trur absolutt dette er verket til nokon som står litt på sidelinja. Nokon som i liten grad har vore involvert i praktisk produksjon, og som har eit distansert forhold til det private næringslivet og investeringar generelt. Nokon som er sterk i si overtyding om å gjere det rette, og i lita grad lar seg påverke av dei som står midt oppi det heile. Ein som er til stades i handlinga heile vegen, men som sjeldan tek ordet direkte. Som det heiter i ein ironisk klisjé om krimsjangeren; «Det er heilt sikkert butlaren som har gjort det».
Forventninga om ein oppfylgjar er heilt klart til stades. Her er for mange lause trådar som krev ei nærare forklaring. Blindspor som må sjekkast ut av saka. Eg er spent på framhaldet. Men nett no er eg metta av denne forteljinga. Den spenner for vidt, det er eit verk som vil for mykje. Resten av påsken må handle om frisk luft, og tankane si frie flukt i solveggen.
Det er på sin plass å innrømme at skribenten sin litterære kompetanse er avgrensa til grunnfag i litteraturvitskap frå UiB. Overføringsverdien til havbruksnæringa har vore overraskande stor, ikkje minst gjennom Franz Kafkas «Slottet». Om du jaktar på påskelektyre, vil eg anbefale Nikolaj Gogols «Døde sjeler», eit humoristisk meisterverk om skattlegging og spekulasjonar i eit samfunn som tida går ifrå.
